منابع آب اسفراين

به طور كلي منابع آب تامين كنندة آبهاي ناحية اسفراين بارندگي است و به ويژه ازط ذوب برف دامنههاي جنوبي ارتفاعات آلاداغ و شاه جهان ناشي ميشود. با توجه به ويژگي بارشها، آبهاي جاري غالباً به صورت سيلابهاي فصلي و اتفاقي ظاهر ميشوند. شبكه هاي دايمي به قسمتهاي شمالي ذدشت محدود ميشود و فقط رودخانههاي بيدواز و روئين داراي جريان هميشگي هستند. ذوب برف در ارتفاعات شمالي و نفوذ تدريجي آندر خلل و فج و شكستگيهاي تشكيلات زمين شناسي سفره آبهاي زير زميني را تغذيه ميكند.

الف- آبهاي سطحي : در ناحية اسفراين جريانهاي سطحي از گذشتههاي دور داراي اهميت ويژهاي بوده و از آنها بهرهبرداري ميشده است. حمدالله مستوفي در نزهتهالقلوب مينويسد : اسفراين از اقليم چهارم است …. و هوايش معتدل است. اما چون آب از رودخانه كه در پاي قلعه است ميآيد و آنجا درخت جوز بسيار است ناسازگار ميباشد.[1]

سدسازي و استفاده از آن براي مهار آبهاي سطحي نيز معمول بوده است. سد مهار كه احتمالاً مربوط به دورة ساسانيان است و بعدها توسط خواجه نجمالدين علوي حسيني فرزند خواجه كمالالدين فرزند خواجه غياث الدين از عرفاي اواسط دورة تيموري تعمير و مرمت شد، از آن جمله است. آب اين سد به زراعت روستاهاي اطراف برده ميشد. روستاهايي كه در مسير آن بوده عبارت است از گورپان، ادكان، و آباديهاي كنوني كلاته سنجر، ابرتپه كه امروز (ابري تپه) گويند، كمند كه ويرانه شده، كلاته علي خان، كلاته قاسم خان، گمهاي اسحق و گورپان و زمان آباد و چهل دختر در حوضة آن است. آثار و ابنية نزديك سد در زير تودههاي خاك كلاته سنجر شاهدي است برقدمت منطقه و يادگار روزگاراني كه آن جا آبادان بوده است.[2]

در حال حاضر نيز از آبهاي سطحي به ويژه در شهر اسفراين حداكثر استفاده به عمل ميآيد و به واسطة وفور منابع آب شبكة آبياري يافته است. وجود نهرهاي فرطان، كشتان، برج، حصاري، كوشكي كه از رودخانة بيدواز منشعب ميشوند و اراضي شهر اسفراين و اطراف آن را آبياري ميكنند دليل اين مدعي است. رودخانة قره سوكه در حقيقت زهكش دشت است اصليترين رودخانة اسفراين است كه از ارتفاعات قوچخار و دشت صفي آباد واقع در جنوب شرق حوضه آغاز و از جنوب شرق در جهت شمال غرب جريان مييابد. شاخة اصلي رودخانه در ايام غير سيلابي به علت عدم رسيدن آب شاخه هاي فرعي خشك و در قسمتهايي به علت زهكشي دشت آبدار ميشود. آب اين رودخانه به طوركلي شور و غير قابل استفاده از نظر شرب و كشاورزي است. مهمترين شاخههاي فرعي رودخانة قره سو از ارتفاعات رشتهكوههاي آلاداغ (حد شرق، شمال و غرب) حوضة آبريز رودخانة قره سو سرچشمه ميگيرند. اين رودخانهها همانطوري كه در شكل زير به شماتيك نشان داده شده از شرق به غرب عبارتند ازرودخانههاي گرماب ، سرخآب ، كال ولايت، بيدواز، روئين، سنخواست، جاجرم [3]كه همگي در قسمت شمالي رودخانه هستند.[4] كيفيت آب بيشتر اين سرشاخهها براي شرب و كشاورزي مناسب است.

تصوير دارد

آبهاي سطحي اسفراين اكثراً در روستاهاي درة شمال به مصرف ميرسد و قسمت كمي از آنها به دشت ميرسد كه به علت نفوذ و مصرف زياد بلافاصله تمام ميشود. فقط در ايام سيلابي رودخانههايي كه از ارتفاعات بلند آلاداغ (شاهجهان) سرچشمه ميگيرند آب زيادي دارند و قسمتي از آب آنها ضمن تغذيه دشت اسفراين از طريق رودخانة قره سو به كوير خارتوران و كوير مركزي ميريزند. امكان بهره برداري بيشتراز آبهاي سطحي با احداث سد و مهار آب امكان پذير است. شركت سهامي آب منطقهاي خراسان توسط مهندسين مشاور طوس آب مطالعات احداث سد بر روي رودخانة بيدواز را شروع نموده است. تصوير دارد

ب- آبهاي زيرزميني : از آبهاي زيرزميني به ويژه چشمه و قنات نيز از گذشتههاي در ناحيه اسفراين بهرهبرداري ميشده است. حمدالله مستوفي در اين باره مينويسد: «ولايت و توابع آن (اسفراين) قنوات دارد و همة محصو ل است از انگور و ميوه داشته باشد.» [5]

با توجه به اينكه قسمت عمدهاي از آبهاي رودخانهها در روستاهاي شمالي ناحيه و ارتفاعات مصرف ميشده است، ساكنان دشت ناگزير بودند كه به فكر استفاده از آبهاي زيرزميني باشد. در سالهاي اخير علاوه بر استفاده از قنات و چشمه، حفر چاههاي عميق و نيمه عميق نيز به منظور بهرهبرداري از آبهاي زيرزميني توسعه فراواني يافته است. اولين چاه عميق در سال 1301 حفر شده است و تا سال 1348 كلاً 6 حلقه چاه حفر شده و از سال 1350 به بعد تعداد چاهها بيشتر شده است و تا سال 1371 كلاً 416 حلقه چاه عميق و نيمه عميق در دشت اسفراين – صفي آباد حفر شده است.[6]

منبع عمده تغذيه آبهاي زيرزميني دشت اسفراين، رودخانههاي بيدواز و روئين هستند، روند جريان آب زيرزميني تابعي از بسياري عوامل از جمله شيب زمين است. بدين لحاظ عموماً جهت جريان آب زيرزميني از شرق به غرب است كيفيت آب زيرزميني دشت اسفراين خوب است و فقط سختي آن بالا است و فقط چاههاي داخل شهر به دليل دفع مستقيم فاضلاب در معرض آلودگي قرار گرفتهاند.

منابع آب زيرزميني اسفراين ، اولين بار در سال 1345 مورد مطالعه شناسايي قرار گرفته است . در اين سال از 28 حلقه چاه [7]، 98 رشته قنات و 23 دهنه چشمه آمار برداري شده كه كل تخليه سالانه 105 ميليون متر مكعب گزارش شده است .

---

[1] - مستوفي ، حمدالله ،نزهتهالقلوب ، به اهتمام و تصحيح گاي – ليسترانج ، دنياي كتاب ، چاپ اول ، تهران 1362 ، ص 149.

[2] - شاهد احمد، مقاله موقوفات اسفراين و بند مهار ، در مجله آينده ، سال شانزدهم ، شمارههاي 8 – 5 سال 1369 ، مرداد – آبان ، ص 568 .

[3]- رودخانة جاجرم در حوضة آبريز دشت جاجرم جريان دارد.

[4] - ر.ك مطالعات توسعه بهره برداري از منابع آب منطقه جوين – اسفراين ، جلد اول ، ص 32

[5] - ر.ك : نزههالقلوب ، ص 149

[6] - شركت سهامي اب منطقهاي خراسان

[7] - با توجه به آمار شركت سهامي آب منطقهاي خراسان تا سال 1345 جمعاً چهار حلقه چاه با مجوز حفر شده است بنابراين 24 حلقه چاه ديگر احتمالاً غير مجاز و بدون پروانه حفر حفاري شده است .